سلول های بنیادی از چه چیزی تهیه می شود؟

سلول‌های بنیادی معمولاً از چهار منبع اصلی تهیه می‌شوند: بافت چربی، مغز استخوان، بند ناف (خون یا بافت بند ناف) و در برخی شرایط خاص خون محیطی. در کاربردهای رایج کلینیکی—به‌ویژه در درمان‌های ترمیمی و تزریق سلول بنیادی دو منبع بافت چربی و مغز استخوان بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند، چون هم به‌راحتی در دسترس‌اند و هم امکان تهیه سلول‌ها به‌صورت اتولوگ (از بدن خود فرد) را فراهم می‌کنند.

اما وقتی می‌پرسیم سلول‌های بنیادی از چه چیزی تهیه می‌شود، منظور فقط نام منبع نیست. پاسخ علمی این سؤال به نوع سلول بنیادی (مثلاً مزانشیمی یا خونساز)، روش استخراج و آماده‌سازی و نحوه استفاده یا تزریق سلول بنیادی بستگی دارد. این عوامل تعیین می‌کنند که یک مداخله واقعاً کاربرد بالینی داشته باشد یا صرفاً یک ادعای تبلیغاتی باشد.

به همین دلیل، در پزشکی مبتنی بر شواهد، انتخاب منبع سلول بنیادی و فرآیند تهیه و تزریق آن، بر اساس هدف درمان، شرایط فرد و استانداردهای علمی و نظارتی انجام می‌شود، نه صرفاً استفاده از عنوان سلول بنیادی.

سلول‌های بنیادی چیست و چرا آن اینقدر مهم است؟

سلول‌های بنیادی، سلول‌هایی هستند که دو ویژگی کلیدی دارند:

1. توانایی تکثیر و خودنوسازی (Self-renewal)
2. توانایی تبدیل شدن به برخی سلول‌های تخصصی (Differentiation)

اما نکته‌ای که خیلی‌ها از آن غافل‌اند این است:

وقتی می‌پرسیم سلول های بنیادی از چه چیزی تهیه می شود، پاسخ فقط نیست. منبع تعیین می‌کند:

• چه نوع سلول بنیادی غالب باشد (خونساز یا مزانشیمی و…)
• حجم و کیفیت سلول‌ها چقدر باشد
• استخراج چقدر تهاجمی باشد
• ریسک عوارض و محدودیت‌های قانونی/اخلاقی چگونه باشد

به همین دلیل، یک کلینیک یا پزشک حرفه‌ای قبل از هر چیز باید را درست انتخاب کند، نه اینکه فقط از واژه‌ی «سلول بنیادی» به‌عنوان ابزار تبلیغاتی استفاده کند.

سلول های بنیادی از چه منابعی تهیه می شوند؟

1) سلول های بنیادی از مغز استخوان تهیه می شوند

مغز استخوان یکی از کلاسیک‌ترین منابع سلول‌های بنیادی است. در این منبع، دو گروه سلولی مهم وجود دارد:

• سلول‌های بنیادی خونساز (HSC): بیشتر برای بیماری‌های خونی و پیوند مطرح‌اند.
• سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSC): بیشتر در حوزه‌های ترمیمی (مثل مفصل، غضروف، برخی بافت‌ها) مورد توجه‌اند.

مزیت‌های مغز استخوان

• سابقه علمی/بالینی طولانی‌تر نسبت به بعضی منابع
• پروتکل‌های تحقیقاتی و درمانی زیاد (بسته به کاربرد)

محدودیت‌ها

• استخراج معمولاً تهاجمی‌تر و دردناک‌تر از چربی است
• تعداد MSCها در مغز استخوان معمولاً کمتر از بافت چربی گزارش می‌شود (بسته به روش و شرایط فرد)

پس اگر کسی پرسید سلول های بنیادی از چه چیزی تهیه می شود، مغز استخوان جواب درست و رایجی است اما همیشه بهترین انتخاب نیست.

2) سلول های بنیادی از بافت چربی تهیه می شوند

این بخش را جدی بگیر: در بسیاری از کاربردهای ترمیمی مدرن، بافت چربی یکی از کاربردی‌ترین منابع سلول‌های بنیادی مزانشیمی محسوب می‌شود.

چرا چربی اینقدر محبوب شد؟

• در دسترس است (در اکثر افراد حجم کافی وجود دارد)
• برداشت آن در بسیاری موارد کم‌تهاجمی‌تر از مغز استخوان است
• معمولاً «بازده سلولی» بالاتر است (تعداد سلول‌های ترمیمی استخراج‌شده می‌تواند بیشتر باشد)

در عمل، وقتی از چربی صحبت می‌شود، معمولاً دو اصطلاح هم می‌شنوی:

• ADSC: سلول‌های بنیادی مشتق از چربی (Adipose-Derived Stem Cells)
• SVF: جزء عروقی-استرومایی (Stromal Vascular Fraction) که مخلوطی از سلول‌های ترمیمی است

نکته حساس: بعضی جاها SVF یا محصولات مشابه را طوری تبلیغ می‌کنند که انگار «درمان قطعی» می‌دهد. این ادعاها باید با احتیاط بررسی شود، چون نهادهای نظارتی (مثل FDA) درباره فروش و استفاده از فرآورده‌های تاییدنشده هشدار داده‌اند—خصوصاً وقتی پای محصولات آماده، دستکاری‌شده یا ادعاهای اغراق‌آمیز وسط باشد.

پس پاسخ واقعی و بالینی به سؤال سلول های بنیادی از چه چیزی تهیه می شود خیلی وقت‌ها این است: از بافت چربی خود فرد—اما «نحوه آماده‌سازی و مجوزها» تعیین می‌کند کار درست است یا صرفاً تبلیغات.

3) سلول های بنیادی از بند ناف تهیه می شوند

بند ناف دو مسیر رایج دارد:

• خون بند ناف (Umbilical Cord Blood)
• بافت بند ناف / ژله وارتون (Umbilical Cord Tissue / Wharton’s Jelly)

در منابع علمی، بند ناف یکی از منابع مهم سلول‌های بنیادی (خصوصاً برای کاربردهای خاص) معرفی می‌شود.

مزیت‌های کلی بند ناف

• سلول‌ها از نظر بیولوژیکی «جوان‌تر» هستند
• ظرفیت تکثیر ممکن است بالاتر باشد (بسته به نوع سلول و روش)

محدودیت‌های واقعی برای عموم مردم

• اگر از قبل ذخیره‌سازی نشده باشد، برای یک فرد بالغ «در دسترس فوری» نیست
• استفاده بالینیِ استاندارد از فرآورده‌های بند ناف، قواعد و نظارت‌های سخت‌گیرانه دارد

و اینجا همان جایی است که باید محکم بگویم:
نهادهای نظارتی آمریکا بارها گفته‌اند بسیاری از محصولاتی که با عنوان «سلول بنیادی بند ناف» برای کاربردهای عمومی تبلیغ می‌شوند، ممکن است تاییدیه لازم را نداشته باشند و حتی عوارض جدی گزارش شده است. (U.S. Food and Drug Administration)
پس اگر کاربر پرسید سلول های بنیادی از چه چیزی تهیه می شود، بند ناف یک پاسخ علمی است، اما در فضای بازار، محل سوءاستفاده هم هست.

4) سلول های بنیادی از خون محیطی تهیه می شوند

«خون محیطی» (Peripheral Blood) در برخی شرایط می‌تواند منبع سلول‌های بنیادی باشد، به‌خصوص در حوزه سلول‌های بنیادی خونساز و پیوندها. اما برای درمان‌های ترمیمی رایج (مثل ادعاهای پوست/مو/مفصل) معمولاً منبع اصلی محسوب نمی‌شود.
به زبان ساده:
خون محیطی منبع شناخته‌شده‌ای است، ولی کاربردش بیشتر تخصصی‌تر است تا درمان‌های ترمیمی عمومی.

کدام منبع برای تهیه سلول های بنیادی کاربردی‌تر است؟

اگر بخواهم خیلی شفاف بگویم

• برای کاربردهای ترمیمی کلینیکی (در بسیاری سناریوها): بافت چربی معمولاً به‌خاطر دسترسی و بازده، گزینه رایج‌تری است.
• مغز استخوان هنوز جایگاه مهمی دارد، اما برداشتش تهاجمی‌تر است.
• بند ناف ارزشمند است، اما دسترسی و چارچوب‌های نظارتی/استانداردسازی آن جدی است.

پس وقتی دوباره می‌پرسی سلول های بنیادی از چه چیزی تهیه می شود، پاسخ «در دنیای واقعی کلینیکی» اغلب بین چربی و مغز استخوان می‌چرخد و انتخاب نهایی وابسته به هدف درمان، شرایط بیمار و استانداردهای مرکز است.

آیا سلول های بنیادی همیشه از بدن خود فرد تهیه می شود؟

خیر. دو مدل کلی وجود دارد:

• اتولوگ (Autologous): از بدن خود فرد گرفته می‌شود.
• آلوژنیک (Allogeneic): از فرد دیگر/منابعی مثل بند ناف تهیه می‌شود.

در بسیاری از کاربردها، روش اتولوگ محبوب است چون:

• ریسک ناسازگاری ایمنی کمتر است
• مسیر اخلاقی و حقوقی روشن‌تری دارد

اما این هم قانون مطلق نیست؛ برخی محصولات/کاربردها ذاتاً آلوژنیک‌اند و باید تحت چارچوب‌های سخت‌گیرانه انجام شوند.

آیا امکان تهیه یا خرید سلول های بنیادی آماده وجود دارد؟

این همان نقطه‌ای است که مردم زمین می‌خورند.
واقعیت:
فروش و تزریق سلول بنیادی آماده برای انواع کاربردهای عمومی، در بسیاری موارد جزو حوزه‌های تاییدنشده و پرریسک است و سازمان غذا و داروی آمریکا بارها درباره محصولات تاییدنشده (از جمله فرآورده‌های مشتق از چربی، بند ناف و… برای کاربردهای غیرمجاز) هشدار داده است.
FDA حتی گزارش‌هایی از عوارض جدی مثل عفونت‌ها، توده‌زایی و آسیب‌های شدید در برخی مواردِ استفاده از محصولات تاییدنشده منتشر کرده است.

پس اگر جایی دیدی خیلی راحت می‌گویند:

• «آمپول سلول بنیادی آماده داریم»
• «برای هر بیماری تزریق می‌کنیم»
• «بدون نیاز به بررسی و بدون توضیح منبع و مجوز»

این یک پرچم قرمز جدی است، نه یک مزیت.

جمع‌بندی نهایی

سلول‌های بنیادی از منابع مختلفی مانند مغز استخوان، بافت چربی، بند ناف و در موارد خاص خون تهیه می‌شوند، اما در دنیای واقعی کلینیکی، چربی و مغز استخوان به‌دلیل دسترسی، امکان برداشت اتولوگ و بازده عملی، کاربردی‌تر هستند. آنچه یک درمان را علمی یا صرفاً تبلیغاتی می‌کند، نام منبع نیست، بلکه روش استخراج، میزان دستکاری سلول‌ها، شواهد بالینی مشخص و رعایت چارچوب‌های قانونی و نظارتی است؛ بدون این‌ها، استفاده از عنوان «سلول بنیادی» ارزشی فراتر از بازاریابی ندارد.

سؤالات متداول

1. سلول‌های بنیادی دقیقاً از چه منابعی تهیه می‌شوند؟
   سلول‌های بنیادی می‌توانند از مغز استخوان، بافت چربی، بند ناف (خون یا بافت بند ناف) و در شرایط خاص از خون محیطی تهیه شوند. اما در کاربردهای کلینیکی رایج، بافت چربی و مغز استخوان عملی‌ترین و در دسترس‌ترین منابع هستند و بیشترین استفاده واقعی را دارند.
2. یا منبع سلول بنیادی در نتیجه درمان تفاوت ایجاد می‌کند؟
   بله، و این تفاوت اساسی است. منبع تعیین می‌کند چه نوع سلول غالب باشد، تعداد و کیفیت سلول‌ها چقدر باشد، روش برداشت چقدر تهاجمی باشد و ریسک‌های ایمنی و محدودیت‌های قانونی چه هستند. به همین دلیل، انتخاب منبع یک تصمیم علمی است، نه تبلیغاتی.
3. آیا سلول‌های بنیادی همیشه از بدن خود فرد تهیه می‌شوند؟
   خیر. سلول‌ها می‌توانند اتولوگ (از بدن خود فرد، مثل چربی یا مغز استخوان) یا آلوژنیک (از فرد دیگر، مثل بند ناف) باشند. در بسیاری از کاربردها، روش اتولوگ به‌دلیل ریسک ایمنی کمتر و مسیر حقوقی شفاف‌تر ترجیح داده می‌شود، اما انتخاب نهایی به هدف درمان بستگی دارد.
4. آیا امکان تزریق یا خرید «سلول بنیادی آماده» وجود دارد؟
   در اغلب موارد، خیر. فروش و استفاده از محصولات موسوم به «سلول بنیادی آماده» برای کاربردهای عمومی، معمولاً در حوزه‌های تأییدنشده و پرریسک قرار می‌گیرد و نهادهای نظارتی بارها نسبت به عوارض جدی این محصولات هشدار داده‌اند. ادعاهای ساده‌سازی‌شده در این حوزه یک نشانه هشدار جدی است.