سندرم پیریفورمیس چیست؟

اگر دچار دردی عمیق و تیرکشنده در باسن هستید که گاهی به پشت ران و ساق پا هم می‌زند، ممکن است با بیماری‌ای به نام سندرم پیریفورمیس مواجه باشید. این سندرم زمانی ایجاد می‌شود که عضله پیریفورمیس—که در عمق لگن قرار دارد—روی عصب سیاتیک فشار وارد کند. با اینکه بسیاری از دردهای مشابه به دیسک کمر نسبت داده می‌شوند، اما در بسیاری از بیماران، منبع واقعی درد، همین عضله کوچک و اغلب نادیده‌گرفته‌شده است.

سندرم پیریفورمیس (Piriformis Syndrome) یکی از دلایل شایع ولی اغلب تشخیص‌داده‌نشده‌ی دردهای سیاتیکی است. عضله پیریفورمیس عضله‌ای کوچک و هرمی‌شکل در ناحیه لگن است که از استخوان خاجی (ساکروم) به استخوان ران متصل می‌شود. عملکرد آن، چرخاندن خارجی ران و کمک به ثبات مفصل ران هنگام راه رفتن است. این عضله دقیقاً در کنار مسیر عصب سیاتیک قرار دارد، و در برخی افراد، عصب سیاتیک حتی از میان آن عبور می‌کند.
زمانی که این عضله دچار گرفتگی، التهاب یا اسپاسم شود، می‌تواند به عصب سیاتیک فشار وارد کند. نتیجه؟ دردی شبیه سیاتیک، با علائمی مثل درد تیرکشنده، سوزش، بی‌حسی یا گزگز از باسن تا پایین پا. برخلاف دیسک کمر، این درد منشأ عضلانی دارد و درمان آن نیز متفاوت است.

علت سندرم پیریفورمیس

دلیل اصلی بروز سندرم پیریفورمیس، وارد شدن فشار غیرطبیعی یا تحریک مداوم عضله پیریفورمیس است. این فشار می‌تواند باعث التهاب یا اسپاسم در عضله شده و در نتیجه، به عصب سیاتیک آسیب وارد کند. اما این فشار چگونه و چرا ایجاد می‌شود؟ در ادامه، دلایل اصلی این سندرم را بررسی می‌کنیم:

1. نشستن طولانی‌مدت
   یکی از شایع‌ترین دلایل تحریک عضله پیریفورمیس، نشستن طولانی‌مدت است—به‌خصوص روی سطوح سخت یا با وضعیت نامناسب. این حالت باعث فشار مداوم بر عضله و تحریک سیاتیک می‌شود. افرادی که ساعت‌های زیادی پشت میز، در خودرو یا در سفر می‌نشینند، در معرض بالاتری قرار دارند.
2. آسیب‌های ورزشی یا حرکات تکراری
   فعالیت‌هایی مانند دویدن، دوچرخه‌سواری، ورزش‌هایی با چرخش لگن (مثل تنیس یا بسکتبال) یا حتی تمرینات نادرست بدنسازی می‌توانند منجر به گرفتگی یا التهاب عضله پیریفورمیس شوند.
   طبق تحقیقات منتشر شده در Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy، حرکات تکراری در ناحیه لگن و چرخش مداوم ران از عوامل مستعدکننده این سندرم هستند.
3. صدمات مستقیم یا زمین‌خوردگی
   افتادن روی باسن یا ضربه مستقیم به ناحیه لگن می‌تواند باعث آسیب و التهاب این عضله شود. در برخی موارد، حتی کشش بیش‌ازحد هنگام تمرین یا ماساژ غیرعلمی منجر به بروز علائم سندرم پیریفورمیس می‌شود.
4. تفاوت‌های آناتومیکی
   در برخی افراد، مسیر عبور عصب سیاتیک متفاوت است. در ۱۵٪ جمعیت، عصب سیاتیک از میان عضله پیریفورمیس عبور می‌کند نه از کنار آن. این ویژگی مادرزادی احتمال درگیری و فشار روی عصب را افزایش می‌دهد.
5. ضعف یا عدم تعادل عضلات لگن
   عضلات ضعیف در ناحیه گلوتئال (سرینی) یا عدم تعادل بین عضلات چرخاننده ران باعث می‌شود پیریفورمیس بیش‌ازحد برای تثبیت لگن فعالیت کند، که این وضعیت می‌تواند منجر به خستگی مزمن، التهاب و در نهایت فشار به عصب شود.

علائم سندرم پیریفورمیس (piriformis syndrome)

اگر دچار درد در ناحیه باسن هستید که به پشت ران و حتی ساق پا تیر می‌کشد، یکی از اولین اختلالاتی که باید در نظر بگیرید سندرم پیریفورمیس است. این سندرم در بسیاری از موارد با درد سیاتیک یا دیسک اشتباه گرفته می‌شود، اما منشأ آن عضله پیریفورمیس در لگن است. شناسایی علائم این سندرم به تشخیص درست و درمان مؤثر کمک می‌کند.

شایع‌ترین علائم سندرم پیریفورمیس عبارتند از:

• درد در باسن: معمولاً یک‌طرفه و عمیق است؛ درست در عمق عضلات سرینی احساس می‌شود.
• درد تیرکشنده یا سوزشی که به پشت ران و ساق پا می‌زند: دقیقاً مشابه درد سیاتیک.
• افزایش درد هنگام نشستن طولانی: مثلاً در رانندگی یا کار پشت میز.
• تشدید درد هنگام بالا رفتن از پله‌ها، دویدن یا چرخش لگن.
• احساس بی‌حسی، سوزن‌سوزن شدن یا ضعف در پا (به دلیل فشار روی عصب سیاتیک).
• افزایش درد هنگام فشار دادن ناحیه پیریفورمیس با انگشت (معمولاً در معاینه بالینی).

توجه: شدت علائم ممکن است از یک ناراحتی خفیف تا درد شدید و محدودکننده متغیر باشد.

آناتومی سندرم پیریفورمیس یا گلابی شکل یا هرمی

برای درک بهتر سندرم پیریفورمیس، باید ابتدا با ساختار و عملکرد این عضله آشنا شوید. پیریفورمیس عضله‌ای کوچک و گلابی‌شکل است که در عمق لگن، درست در زیر عضله گلوتئوس ماکسیموس (بزرگ‌ترین عضله سرینی) قرار دارد.

ویژگی‌های اصلی عضله پیریفورمیس:

• از سطح قدامی استخوان خاجی (ساکروم) شروع می‌شود.
• به لب فوقانی استخوان ران (تریکانتر بزرگ) متصل می‌شود.
• وظیفه آن چرخش خارجی ران، باز کردن مفصل ران در وضعیت خم‌شده و کمک به تعادل لگن در راه رفتن است.
• در کنار یا حتی در میان این عضله، عصب سیاتیک—بزرگ‌ترین عصب بدن—عبور می‌کند.

چرا به آن گلابی یا هرمی گفته می‌شود؟

کلمه “Piri” در لاتین به معنای گلابی است و “formis” به معنای شکل داشتن. بنابراین این عضله نام خود را از شکل گلابی‌مانند خود گرفته است. در فارسی هم گاهی به آن عضله هرمی یا گلابی‌شکل گفته می‌شود.
تفاوت‌های آناتومیکی در محل عبور عصب سیاتیک نسبت به این عضله می‌تواند تعیین‌کننده شدت علائم سندرم باشد.

تشخیص سندرم پیریفورمیس

تشخیص دقیق سندرم پیریفورمیس معمولاً دشوارتر از بسیاری از اختلالات عضلانی دیگر است، زیرا علائم آن با بیماری‌هایی مثل دیسک کمر، تنگی کانال نخاعی یا حتی سندرم‌های لگنی دیگر مشابه است. به همین دلیل، تشخیص بر پایه شرح‌حال دقیق، معاینه فیزیکی تخصصی و رد سایر علل مشابه انجام می‌شود.

روش‌های تشخیص عبارتند از:

1. شرح حال بالینی
   پزشک ابتدا به دقت علائم بیمار، سابقه فعالیت، شغل، نوع درد، مدت زمان آن و عوامل تشدیدکننده را بررسی می‌کند.
2. معاینه فیزیکی تخصصی
   • تست فیر (FAIR test): بیمار به پهلو می‌خوابد و پزشک مفصل ران را خم، به داخل می‌چرخاند و به سمت قفسه سینه می‌آورد. اگر درد در باسن ایجاد شود، احتمال سندرم پیریفورمیس بالا است.
   • تست Pace: مقاومت در برابر باز کردن ران؛ ایجاد درد نشانه مثبت بودن تست است.
   • Palpation (لمس عمقی): دردی که با فشار روی ناحیه عضله پیریفورمیس ایجاد شود، یکی از نشانه‌های واضح است.
3. تصویربرداری پزشکی
   MRI یا سونوگرافی ممکن است برای رد سایر علل (مثل فتق دیسک یا التهاب مفصل ساکروایلیاک) انجام شود. در برخی موارد خاص، از MRI Neurography برای بررسی دقیق مسیر عصب سیاتیک استفاده می‌شود.
4. بلوک تشخیصی با تزریق
   تزریق بی‌حسی موضعی در ناحیه عضله پیریفورمیس؛ اگر درد به‌طور موقت قطع شود، تشخیص سندرم پیریفورمیس تایید می‌شود.

نکته مهم: سندرم پیریفورمیس یک تشخیص بالینی است و به ندرت تنها با MRI یا تست آزمایشگاهی قابل تأیید است. تجربه پزشک در معاینه، نقش حیاتی دارد.

عوامل ایجاد کننده سندرم پیریفورمیس

اگرچه سندرم پیریفورمیس اغلب به دلیل فشار عضله پیریفورمیس روی عصب سیاتیک ایجاد می‌شود، اما این فشار ممکن است به دلایل مختلفی به‌وجود بیاید. درک این عوامل نه‌تنها به تشخیص کمک می‌کند، بلکه برای پیشگیری نیز حیاتی است.
رایج‌ترین عوامل ایجاد سندرم پیریفورمیس عبارتند از:

1. نشستن طولانی‌مدت
   افرادی که به مدت طولانی می‌نشینند—مانند راننده‌ها، کارمندان، یا دانشجویان—در معرض فشار دائمی روی عضله پیریفورمیس هستند، که به مرور زمان می‌تواند منجر به اسپاسم و فشردگی عصب سیاتیک شود.
2. فعالیت‌های ورزشی خاص
   ورزش‌هایی مانند دویدن، دوچرخه‌سواری، تنیس، فوتبال و اسکواش که در آن‌ها چرخش مکرر لگن و ران وجود دارد، فشار زیادی به این عضله وارد می‌کند.
3. حرکات تکراری یا ناهماهنگ
   حرکات تکراری ناحیه لگن، به‌خصوص اگر به صورت ناصحیح انجام شود (مثلاً در ورزش یا کار)، موجب عدم تعادل عضلانی و تحریک پیریفورمیس می‌شود.
4. آسیب یا ضربه مستقیم
   ضربه مستقیم به ناحیه باسن (مثلاً زمین خوردن یا تصادف) می‌تواند باعث التهاب یا خونریزی در اطراف عضله پیریفورمیس شود.
5. ضعف عضلات پشتیبان لگن
   ضعف در عضلات سرینی، شکم و عضلات عمقی لگن، باعث می‌شود پیریفورمیس مجبور به جبران شود، که این بیش‌فعالی عضله در طول زمان به اسپاسم و درد منجر خواهد شد.
6. آناتومی متفاوت عصب سیاتیک
   در برخی افراد، عصب سیاتیک از درون عضله پیریفورمیس عبور می‌کند، نه از کنارش. این تفاوت ساختاری، احتمال گیر افتادن و تحریک عصب را افزایش می‌دهد.

پیشگیری از سندرم پیریفورمیس (piriformis syndrome)

پیشگیری از بروز یا عود سندرم پیریفورمیس بسیار ممکن و وابسته به رعایت چند اصل ساده در زندگی روزمره است. اگر جزو افرادی هستید که به‌طور مداوم می‌نشینید، ورزش می‌کنید یا سابقه درد سیاتیکی دارید، این بخش برای شماست.
بهترین روش‌های پیشگیری عبارتند از:

1. پرهیز از نشستن طولانی
   اگر کار شما به نشستن زیاد نیاز دارد، هر ۳۰ تا ۶۰ دقیقه یک‌بار بلند شوید، راه بروید و عضلات لگن را کشش دهید.
2. کشش و گرم‌کردن پیش از ورزش
   قبل از هرگونه فعالیت ورزشی، بخصوص ورزش‌های با چرخش لگن، حتماً عضلات پیریفورمیس و سرینی را به خوبی گرم و کشش دهید.
3. اصلاح تکنیک‌های حرکتی
   در بدنسازی، دویدن یا ورزش‌های رزمی، حرکات لگن باید با فرم صحیح انجام شود تا فشار بیش از حد به عضله وارد نشود.
4. تقویت عضلات لگن و سرینی
   برنامه‌های تمرینی فیزیوتراپی با هدف تقویت عضلات سرینی، عضلات مرکزی (core) و عضلات پایدارکننده لگن، نقش کلیدی در پیشگیری دارند.
5. کنترل وزن و وضعیت بدن
   اضافه وزن و بد نشستن باعث افزایش فشار به ناحیه لگن و بروز التهاب‌های مکرر در پیریفورمیس می‌شود.
6. انتخاب کفش مناسب
   کفش‌های طبی و ورزشی با کفی استاندارد به بهبود وضعیت لگن و کاهش فشار کمک زیادی می‌کنند.

روش درمان piriformis syndrome

خبر خوب این است که بیشتر موارد سندرم پیریفورمیس بدون نیاز به جراحی و فقط با درمان‌های غیرتهاجمی قابل کنترل و درمان هستند. کلید موفقیت در درمان، تشخیص دقیق، شروع سریع درمان و پیگیری منظم است.
روش‌های درمان سندرم پیریفورمیس عبارتند از:

1. استراحت و تغییر سبک زندگی
   در مراحل اولیه، کاهش فعالیت‌هایی که باعث تحریک عضله می‌شوند (مثل نشستن طولانی، رانندگی یا ورزش شدید) بسیار مؤثر است.
2. درمان‌های فیزیوتراپی تخصصی
   فیزیوتراپی اصلی‌ترین روش درمانی است و شامل:
   • کشش‌های تخصصی عضله پیریفورمیس
   • تمرینات تقویت عضلات سرینی و لگن
   • تکنیک‌های آزادسازی عضلات (مانند ماساژ عمیق یا dry needling)
   • درمان دستی (مانوآل تراپی) و mobilization مفصل ران
   بر اساس Journal of Manual & Manipulative Therapy، فیزیوتراپی مؤثرترین درمان غیرجراحی برای پیریفورمیس است. لیزر پرتوان (High-Intensity Laser Therapy) یکی از روش‌های نوین فیزیوتراپی است که با نفوذ عمیق به بافت‌های عضلانی، به کاهش اسپاسم عضله پیریفورمیس، بهبود اکسیژن‌رسانی و تسکین درد کمک می‌کند. این روش به‌ویژه در فازهای مزمن و غیرحاد مؤثرتر است و معمولاً در کنار تمرین‌درمانی استفاده می‌شود.
3. داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs)
   برای کنترل درد و التهاب، داروهایی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن به صورت کوتاه‌مدت تجویز می‌شوند.
4. گرما و سرما درمانی
   کمپرس گرم یا سرد در ناحیه باسن می‌تواند اسپاسم عضله را کاهش دهد.
5. تزریق موضعی
   در موارد شدید یا مقاوم، پزشک ممکن است تزریق کورتیکواستروئید یا بی‌حسی موضعی به ناحیه پیریفورمیس انجام دهد. این کار هم جنبه درمانی دارد و هم تشخیصی. در برخی موارد مقاوم به فیزیوتراپی یا دارو، استفاده از اوزون درمانی می‌تواند به کاهش التهاب اطراف عضله پیریفورمیس و بهبود جریان خون در ناحیه لگن کمک کند. اوزون به عنوان یک روش کم‌تهاجمی، اثر ضدالتهابی و ترمیمی دارد و ممکن است باعث تسریع روند بهبود در سندرم پیریفورمیس شود.
6. درمان‌های نوین (در صورت نیاز)
   در برخی مراکز تخصصی، از روش‌هایی مانند تزریق بوتاکس یا درمان با امواج شوک (shockwave therapy) برای موارد مقاوم استفاده می‌شود.
7. جراحی (در موارد نادر)
   تنها در کمتر از ۵٪ موارد، و وقتی همه درمان‌های غیرجراحی ناموفق باشند، جراحی برای آزادسازی عصب سیاتیک در نظر گرفته می‌شود.
   در کلینیک‌هایی مانند مجموعه دکتر آرش مجدزاده، برنامه درمانی کاملاً شخصی‌سازی‌شده با محوریت فیزیوتراپی تخصصی و تمرین‌درمانی برای بیماران سندرم پیریفورمیس ارائه می‌شود.
   در موارد نادر و بسیار مزمن که سایر روش‌ها پاسخ نداده‌اند، تزریق سلول‌های بنیادی به عنوان یک گزینه بازسازی‌کننده مطرح می‌شود. این روش در حال حاضر در مرحله مطالعات بالینی برای کاربرد در درمان سندرم پیریفورمیس است، اما پتانسیل آن برای ترمیم بافت عضلانی و کاهش التهاب مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.

سؤال متداول

1. سندرم پیریفورمیس چه تفاوتی با سیاتیک یا دیسک کمر دارد؟
   در سندرم پیریفورمیس، منبع فشار بر عصب سیاتیک عضله‌ای در لگن است، نه دیسک ستون فقرات. برخلاف دیسک کمر که معمولاً با تصویر‌برداری تشخیص داده می‌شود، سندرم پیریفورمیس اغلب در معاینه بالینی قابل شناسایی است.
2. آیا سندرم پیریفورمیس خطرناک است؟
   خیر، اما در صورت درمان‌نشدن می‌تواند باعث درد مزمن، ضعف عضلات، اختلال در راه رفتن و محدودیت حرکتی شود. تشخیص و درمان زودهنگام از پیشرفت مشکل جلوگیری می‌کند.
3. آیا درمان سندرم پیریفورمیس همیشه به جراحی نیاز دارد؟
   خیر. بیش از ۹۵٪ بیماران با فیزیوتراپی، اصلاح سبک زندگی و تمرین‌درمانی بهبود پیدا می‌کنند. جراحی فقط در موارد مزمن و مقاوم به درمان انجام می‌شود.
4. چقدر طول می‌کشد تا سندرم پیریفورمیس درمان شود؟
   با شروع زودهنگام درمان، معمولاً بین ۶ تا ۱۲ هفته علائم به‌طور کامل برطرف می‌شوند. در موارد مزمن یا قدیمی‌تر، روند بهبودی ممکن است چند ماه زمان ببرد.